ശാ​ന്തി​നി​കേ​ത​നി​ലെ വി​ദ്യാ​ഭ്യാ​സ​ത്തി​നു ശേ​ഷം സ്വി​റ്റ്സ​ർ​ല​ണ്ടി​ലെ ലൗ​സാ​ന്നെ​യി​ലും ല​ണ്ട​ൻ കോ​ള​ജ് ഓ​ഫ് സെ​ക്ര​ട്ട​റീ​സി​ലും പ​ഠ​നം ന​ട​ത്തി. ശാ​ന്തി​നി​കേ​ത​നി​ലെ വി​ദ്യാ​ഭ്യാ​സ കാ​ല​ത്ത് ഇ​ന്ദി​രാ​ഗാ​ന്ധി​യും അ​വി​ടെ പ​ഠി​ച്ചി​രു​ന്നു. അ​തു​കൊ​ണ്ടു ത​ന്നെ ഇ​ന്ദി​രാ​ഗാ​ന്ധി​ക്കും ഗാ​യ​ത്രീ​ദേ​വി​ക്കും പ​ര​സ്പ​രം അ​റി​യാ​മാ​യി​രു​ന്നു.

അ​ടി​യ​ന്ത​രാ​വ​സ്ഥ പ്ര​ഖ്യാ​പി​ക്കു​ന്പോ​ൾ ഗാ​യ​ത്രി മും​ബൈ​യി​ലെ ആ​ശു​പ​ത്രി​യി​ൽ ചി​കി​ത്‌​സ​യി​ലാ​യി​രു​ന്നു. ആ​ശു​പ​ത്രി വി​ട്ടാ​ൽ ഉ​ട​ൻ അ​റ​സ്റ്റു​ണ്ടാ​വു​മെ​ന്നും അ​വി​ടെ​നി​ന്നും പോ​ക​രു​തെ​ന്നും സു​ഹൃ​ത്തു​ക്ക​ൾ അ​വ​രെ നി​ർ​ബ​ന്ധി​ച്ചെ​ങ്കി​ലും ആ​ശു​പ​ത്രി​യി​ൽ നി​ന്നു ഡി​സ്ചാ​ർ​ജാ​യി അ​വ​ർ നേ​രെ പാ​ർ​ല​മെ​ന്‍റി​ലേ​ക്കാ​ണ് പോ​യ​ത്.

ഈ ​വി​വ​രം അ​റി​ഞ്ഞ ഉ​ട​ൻ അ​വ​രു​ടെ ഡ​ൽ​ഹി​യി​ൽ ഔ​റം​ഗ​സേ​ബ് റോ​ഡി​ലു​ള്ള വ​സ​തി​യി​ൽ ഇ​ൻ​കം​ടാ​ക്സ് ഡി​പ്പാ​ർ​ട്ട്മെ​ന്‍റ് റെ​യ്ഡ് ന​ട​ത്തി. ക​ണ​ക്കി​ൽ ക​വി​ഞ്ഞ പ​ണ​വും സ്വ​ർ​ണാ​ഭാ​ര​ണ​ങ്ങ​ളും കൈ​വ​ശം വ​ച്ചു എ​ന്നാ​രോ​പി​ച്ച് അ​വ​ർ​ക്കെ​തി​രേ കൊ​ഫേ​പോ​സ (ക​ൺ​സേ​ർ​വേ​ഷ​ൻ ഓ​ഫ് ഫോ​റി​ൻ എ​ക്സ്ചേ​ഞ്ച് ആ​ൻ​ഡ് പ്രി​വ​ൻ​ഷ​ൻ​ഓ​ഫ് സ്മ​ഗ്ലിം​ഗ് ആ​ക്ട്) ചു​മ​ത്തു​ക​യും അ​റ​സ്റ്റു ചെ​യ്ത് ജ​യി​ലി​ല​ട​യ്ക്കു​ക​യും ചെ​യ്തു.

1975 ജൂ​ലൈ​യി​ൽ അ​റ​സ്റ്റു ചെ​യ്തു ജ​യി​ലി​ല​ട​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ട അ​വ​ർ ആ​റു മാ​സ​ത്തോ​ളം ത​ട​വി​ൽ ക​ഴി​ഞ്ഞു. ജ​യി​ലി​ലാ​യി​രു​ന്ന​പ്പോ​ഴും സാ​മൂ​ഹി​ക സേ​വ​ന പാ​ത അ​വ​ർ പി​ന്തു​ട​ർ​ന്നു. ജ​യി​ലി​ലു​ള്ള പെ​ൺ​കു​ട്ടി​ക​ളെ പ​ഠി​പ്പി​ക്കാ​ൻ അ​വ​ർ സ​മ​യം ചെ​ല​വ​ഴി​ച്ചു. 1976 ജ​നു​വ​രി മാ​സം ജ​യി​ൽ വി​മു​ക്ത​യാ​യ ശേ​ഷം അ​വ​ർ രാ​ഷ്ട്രീ​യ​പ്ര​വ​ർ​ത്ത​നം അ​വ​സാ​നി​പ്പി​ച്ചു.

സാ​മൂ​ഹി​ക സേ​വ​ന​വും സ്വ​ന്തം കാ​ര്യ​വു​മാ​യി ഒ​തു​ങ്ങി​ക്കൂ​ടു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു. 1999ൽ ​തൃ​ണ​മൂ​ൽ കോ​ൺ​ഗ്ര​സ് നേ​താ​വ് മ​മ​താ ബാ​ന​ർ​ജി ബം​ഗാ​ളി​ലെ കു​ച്ച് ബി​ഹാ​ർ ലോ​ക്സ​ഭാ സീ​റ്റി​ൽ​നി​ന്ന് മ​ത്‌​സ​രി​ക്കാ​ൻ അ​വ​രെ നേ​രി​ട്ട് ക്ഷ​ണി​ച്ചു​വെ​ങ്കി​ലും വി​ജ​യി​ക്കു​മെ​ന്ന് ഉ​റ​പ്പു​ണ്ടാ​യി​ട്ടും അ​വ​ർ മ​ത്‌​സ​രി​ക്കാ​ൻ വി​സ​മ്മ​തി​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു.

ഇ​ന്ദി​രാ​ഗാ​ന്ധി​യും ഗാ​യ​ത്രി​ദേ​വി​യും ത​മ്മി​ൽ ക​ടു​ത്ത ശ​ത്രു​ത​യി​ലാ​യി​രു​ന്നു. ഗാ‍​യ​ത്രീ ദേ​വി​ക്ക് ത​ന്നേ​ക്കാ​ൾ വ​ലി​യ ഭൂ​രി​പ​ക്ഷം ല​ഭി​ക്കു​ന്ന​തും അ​വ​രു​ടെ ഫാ​ഷ​നി​ലു​ള്ള ന​ട​പ്പും പി​ന്നെ കോ​ൺ​ഗ്ര​സി​നോ​ടു​ള്ള എ​തി​ർ​പ്പു​മെ​ല്ലാം ഇ​ന്ദി​ര​യെ അ​വ​രു​ടെ പ്ര​ധാ​ന ശ​ത്രു​വാ​ക്കി മാ​റ്റി​യെ​ന്നാ​യി​രു​ന്നു അ​ക്കാ ല​ത്തെ സം​സാ​രം.

പ്രി​വി​പ​ഴ്സ് ഉ​ൾ​പ്പെ​ടെ​യു​ള്ള ആ​നു​കൂ​ല്യ​ങ്ങ​ളും സ്വ​ത​ന്ത്ര ഇ​ന്ത്യ​യു​ടെ രൂ​പ​വ​ത്ക​ര​ണ​വേ​ള​യി​ലെ ധാ​ര​ണ​പ്ര​കാ​രം രാ​ജ​കു​ടും​ബാം​ഗ​ങ്ങ​ൾ​ക്കു​ള്ള പ്ര​ത്യേ​കാ​വ​കാ​ശ​ങ്ങ​ളും നി​ഷേ​ധി​ക്കാ​നു​ള്ള കാ​ര​ണം​ത​ന്നെ ഇ​ന്ദി​ര​യ്ക്ക് ഗാ​യ​ത്രി​യോ​ടു​ള്ള പ​ക​യാ​ണെ​ന്നും അ​ക്കാ​ല​ത്ത് സം​സാ​ര​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു.

ഈ ​പ​ക​യാ​ണ​ത്രെ പി​ന്നീ​ട് അ​വ​രെ അ​ടി​യ​ന്ത​രാ​വ​സ്ഥ​ക്കാ​ല​ത്ത് ജ​യി​ലി​ൽ അ​ട​ച്ച​തി​നും കാ​ര​ണം. ജ​ന​കീ​യ പ്ര​ശ്ന​ങ്ങ​ൾ ഏ​റ്റെ​ടു​ക്കു​ന്ന​തി​ൽ അ​വ​ർ ശ്ര​ദ്ധാ​ലു​വാ​യി​രു​ന്നു. സ്ത്രീ​ക​ളു​ടെ ഉ​ന്ന​മ​ന​ത്തി​ന് അ​വ​രെ വി​ദ്യാ​ഭ്യാ​സം ചെ​യ്യി​ക്ക​ണ​മെ​ന്നു ക​രു​തി​യ ഗാ​യ​ത്രീ​ദേ​വി അ​വ​ർ​ക്കാ​യി സ്കൂ​ളു​ക​ളും സ്ഥാ​പി​ച്ചു.

ജ​യ്പു​രി​ലെ പ്ര​ശ​സ്ത​മാ​യ ര​ണ്ടു വി​ദ്യാ​ല​യ​ങ്ങ​ളു​ടെ സ്ഥാ​പ​ക​യാ​യി​രു​ന്നു അ​വ​ർ. പെ​ൺ​കു​ട്ടി​ക​ളു​ടെ വി​ദ്യാ​ഭ്യാ​സ​ത്തി​നാ​യി ജ​യ്പു​രി​ൽ ഗാ​യ​ത്രി ദേ​വി തു​ട​ങ്ങി​യ സ്കൂ​ളാ​ണ് പ്ര​ശ​സ്ത​മാ​യ മ​ഹാ​റാ​ണി ഗാ​യ​ത്രി ദേ​വി ഗേ​ൾ​സ് പ​ബ്ലി​ക് സ്കൂ​ൾ.

ബ​ഹു​മു​ഖ പ്ര​തി​ഭ​യും ക​ലാ​സ്‌​നേ​ഹി​യു​മാ​യി​രു​ന്നു ഗാ​യ​ത്രീ​ദേ​വി. ഗാ​യ​ത്രി ദേ​വി​യു​ടെ ആ​ത്മ​ക​ഥ​യാ​ണ് എ ​പ്രി​ൻ​സ​സ് റി​മം​ബേ​ഴ്സ്. ഇ​ന്ത്യ​യി​ലെ ആ​ദ്യ​ത്തെ ത്രീ​ഡി ഡോ​ക്യു​മെ​ന്‍റ​റി ജ​യ്‌​പു​ർ രാ​ജ​മാ​ത​യാ​യ ഗാ​യ​ത്രി​ദേ​വി​യെ​ക്കു​റി​ച്ചു​ള്ള​താ​ണ്.

അ​വ​രെ ബ​ന്ധു​ക്ക​ളും സു​ഹൃ​ത്തു​ക്ക​ളും "ആ​യി​ഷ' എ​ന്നു വി​ളി​ച്ചു. ജ​ഗ​ത്‌ സിം​ഹ് രാ​ജ​കു​മാ​ര​നാ​യി​രു​ന്നു ഗാ​യ​ത്രി​യു​ടെ ഏ​ക മ​ക​ൻ. അ​ദ്ദേ​ഹം 1997ൽ 48ാ​മ​ത്തെ വ​യ​സി​ൽ നി​ര്യാ​ത​നാ​യി. പേ​ര​ക്കു​ട്ടി​ക​ൾ രാ​ജ​കു​മാ​രി ലാ​ളി​ത്യ​കു​മാ​രി, ദേ​വ് രാ​ജ് സിം​ഹ് രാ​ജ​കു​മാ​ര​ൻ‍ എ​ന്നി​വ​രാ​ണ്.

2009 ജൂ​ലൈ 29ന് 90ാം ​വ​യ​സി​ലാ​യി​രു​ന്നു ഗാ​യ​ത്രി​ദേ​വി​യു​ടെ അ​ന്ത്യം. വാ​ർ​ധ​ക്യ​സ​ഹ​ജ​മാ​യു​ണ്ടാ​യ കു​ട​ലി​ലെ രോ​ഗ​ത്തി​ന് ഏ​റെ​നാ​ൾ ചി​കി​ത്സ​യി​ൽ ക​ഴി​ഞ്ഞ​ശേ​ഷ​മാ​യി​രു​ന്നു മ​ര​ണം. ‌

ല​ണ്ട​നി​ലെ കിം​ഗ് എ​ഡ്വേ​ർ​ഡ്സ് ആ​ശു​പ​ത്രി​യി​ലെ ഏ​കാ​ന്ത​ത അ​സ​ഹ​നീ​യ​മാ​യ​പ്പോ​ൾ അ​വ​രു​ടെ ആ​ഗ്ര​ഹ​പ്ര​കാ​രം ജ​യ്പു​രി​ലേ​ക്ക് എ​യ​ർ ആം​ബു​ല​ൻ​സി​ൽ കൊ​ണ്ടു​വ​ന്നു. അ​ന്നു​മു​ത​ൽ ജ​യ്പു​രി​ലെ സ​ന്തോ​ക് ബ​ദു​ർ​ല​ഭ് മെ​മ്മോ​റി​യ​ൽ ആ​ശു​പ​ത്രി​യി​ൽ ഐ​സി​യു​വി​ൽ ക​ഴി​യു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു.

മ​ര​ണ​ത്തി​ന് ഏ​താ​നും ദി​വ​സം​മു​മ്പ് ആ​ശു​പ​ത്രി വി​ട്ടെ​ങ്കി​ലും ശ്വാ​സ​കോ​ശ​ത്തി​ൽ അ​ണു​ബാ​ധ​യെ​ത്തു​ട​ർ​ന്ന് മ​ര​ണ​ത്തി​നു ത​ലേ​ന്ന് വീ​ണ്ടും ആ​ശു​പ​ത്രി​യി​ൽ പ്ര​വേ​ശി​പ്പി​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു.